Δεν πρόκειται να αναπτύξω όλες τις διαστάσεις του θέματός μου «Ανάπτυξη και Περιβάλλον» αλλά, επιλεκτικά, θα ήθελα να αναφερθώ σε μερικές συγκεκριμένες θέσεις για να μπορέσω αξιωματικά και σύντομα να καταλήξω σε συμπεράσματα και, τελικά, σε δύο προτάσεις που ελπίζω να υιοθετηθούν από τους συνέδρους.
Επειδή δεν θέλω να μείνω σε γενικολογίες, θα προσπαθήσω να είμαι όσο πιο συγκεκριμένος γίνεται και θα αρχίσω από την επικαιρότητα. Χθες το Reuter είχε μια ανακοίνωση που κατά τη γνώμη μου είναι συνταρακτική και μπαίνει στην ουσία του θέματος που θέλω να αναπτύξω. Αναφέρει ότι η Ακαδημία Επιστημών της Κίνας σε συνεργασία με την Greenpeace έκαναν μια μελέτη και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι, ως συνέπεια του φαινομένου του θερμοκηπίου, οι παγετώνες λιώνουν στο οροπέδιο του Θιβέτ με αυξανόμενη ταχύτητα και προκαλούν αλλαγή της ροής των υδάτων που τροφοδοτεί τον κίτρινο ποταμό που έχει μήκος 5.000 μιλίων και τροφοδοτεί την αγροτική οικονομία 150 εκατομμυρίων αγροτών στην Κίνα η οποία κινδυνεύει. Κινδυνεύει γιατί η αλλαγή της ροής των υδάτων δημιουργεί αλλοιώσεις στο έδαφος και το υπέδαφος, αλλάζει τη χημική σύνθεση του εδάφους έτσι που ο πυθμένας του ποταμού αλλά και των λιμνών δεν μπορούν να συγκρατήσουν τα ύδατα και ολόκληρες εκτάσεις που ήταν λιβάδια μετατρέπονται ταχύτατα σε έλη. Εάν αυτό συνεχισθεί, πολύ γρήγορα θα έχουμε ένα τεράστιο οικολογικό πρόβλημα στην Κίνα και θα έχουμε τους νέους πρόσφυγες, τους «περιβαλλοντικούς» πρόσφυγες που θα φύγουν από ένα μέρος που καταστρέφεται από τι; Καταστρέφεται από πράξεις, άλλων ανθρώπων σε άλλες χώρες πολλές δεκαετίες πριν. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου δημιουργεί προβλήματα και τα σπασμένα τα πληρώνουν άλλοι άνθρωποι, πολλά χρόνια μετά, σε άλλη περιοχή της γης. Αυτό δείχνει και τη διαχρονική αλλά και τη διεθνή διάσταση του προβλήματος και γι΄ αυτό ήθελα να το προτάξω στην εισήγησή μου.
Ένα δεύτερο παράδειγμα, πάλι από την επικαιρότητα, αναφέρεται στους σεισμούς που έγιναν στην Κεντρική Ασία. Οι σεισμοί είναι ένα αναμενόμενο φαινόμενο στις περιοχές αυτές. Δεν ξέρουμε ακριβώς το χρόνο και την ένταση του σεισμού, αλλά ξέρουμε τις περιοχές της γης που είναι σεισμογενείς. Θα έπρεπε λοιπόν να περιμένουμε τέτοια φαινόμενα. Το γεγονός ότι δεν είχαν ληφθεί προληπτικά μέτρα με κατάλληλες υποδομές ώστε να μη χαθούν τόσοι άνθρωποι είναι κάτι που πρέπει να σημειώσουμε όπως και το ότι, όταν ο σεισμός έγινε, η διεθνής κοιτότητα ήταν ανέτοιμη να αντιμετωπίσει την καταστροφή αυτή. Οι σεισμοί σπανίως σκοτώνουν ανθρώπους. Οι άνθρωποι σκοτώνονται από τις ανθρώπινες κατασκευές, από τις οικοδομές και τα σπίτια. Εάν είχε ληφθεί πρόνοια, εάν είχαν κατασκευασθεί διαφορετικών προδιαγραφών κατοικίες, η ζημιά θα ήταν μικρότερη. Και εάν είχαμε στη διάθεσή μας έναν διεθνή οργανισμό, έτοιμο να αντιμετωπίσει αυτή τη φυσική καταστροφή, φυσικά οι θυσίες θα ήταν μικρότερες.
Αυτά για μια εισαγωγή στο θέμα. Ο κόσμος βρίσκεται σε μια αμηχανία ανάμεσα στην προστασία του περιβάλλοντος και την ανάπτυξη. Έχει επικρατήσει, κακώς, η άποψη ότι η σχέση ανάπτυξης και περιβάλλοντος είναι αντιθετική. Και κινούμαστε ανάμεσα σε δύο ακραίες θέσεις. Η μία ακραία θέση είναι ότι όποια επέμβαση του ανθρώπου στο περιβάλλον, στο πλαίσιο της ανάπτυξης, είναι καταστροφική για το περιβάλλον. Και η άλλη ακραία θέση είναι ότι ο άνθρωπος έχει απεριόριστες δυνατότητες με την επιστήμη και την τεχνολογία να διαμορφώσει το περιβάλλον κατά έναν τέτοιο τρόπο, ώστε να προχωρήσει απρόσκοπτα η ανάπτυξη, αλλάζοντας το περιβάλλον ή και αλλάζοντας και την ίδια την ανθρώπινη φύση με κλωνοποίηση κλπ.
Αυτές είναι ακραίες θέσεις και η ισορροπία, όπως πάντα, βρίσκεται κάπου στη μέση, εκεί όπου είναι ο ιδεώδης συνδυασμός, ανάμεσα στην πρόοδο και την ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος. Τις τελευταίες δεκαετίες, μετά από πολύ κόπο, καταφέραμε και φθάσαμε σε ένα σημείο ισορροπίας, τουλάχιστον σε επιστημονικό πεδίο, με την έννοια της βιώσιμης ή αειφόρου ανάπτυξης που τελικά ορίζουμε ως την πορεία της κοινωνίας όπου μεγιστοποιείται το βιοτικό επίπεδο των ανθρώπων, μεγιστοποιείται η οικονομική και κοινωνική πρόοδος, χωρίς ζημιά στο περιβάλλον και χωρίς αρνητικές επιπτώσεις για τις επόμενες γενιές.
Αυτός είναι ένας χρήσιμος ορισμός γιατί δένει την έννοια της οικονομικής ανάπτυξης, της οικονομικής και κοινωνικής προόδου και της προστασίας του περιβάλλοντος. Φυσικά τι σημαίνει οικονομική πρόοδος, τι σημαίνει κοινωνική πρόοδος και κοινωνική δικαιοσύνη και τι σημαίνει προστασία του περιβάλλοντος, είναι έννοιες που δεν έχουν λυθεί στην επιστήμη, αλλά ο ορισμός προσφέρει ένα πλαίσιο συζήτησης, μέσα στο οποίο δένουν αυτές οι βασικές έννοιες και γι΄ αυτό είναι σημαντικό.
Πιστεύω ότι η συζήτηση για τη διαλεκτική σχέση περιβάλλοντος και ανάπτυξης θα συνεχισθεί. Και δεν θα δούμε, στη δική μας τουλάχιστον εποχή, μια οριστική λύση. Από τα πολλά εμπόδια που παρουσιάζονται έχω καταλήξει σε τρία που είναι κατά τη γνώμη μου σημαντικά και δεν μπορούμε να τα αντιμετωπίσουμε αλλά πρέπει τουλάχιστον να τα λαμβάνουμε υπόψη στη διαμόρφωση της πολιτικής της ανάπτυξης και της πολιτικής της προστασίας του περιβάλλοντος. Αυτοί οι παράγοντες είναι: Άγνοια, Μυωπία και αλλοπρόσαλλο πολιτικό σύστημα. Λίγα λόγια για το καθένα από αυτά.
1. Άγνοια: Τις περισσότερες φορές οι συνέπειες στο περιβάλλον έρχονται μετά από χρόνια και ο άνθρωπος αγνοεί τις επιπτώσεις των δικών του πράξεων στο περιβάλλον γιατί ο νους είναι περιορισμένος, η επιστήμη έχει τα όριά της και δεν ξέρουμε ποιες θα είναι τελικά οι επιπτώσεις μιας ανθρώπινης παρέμβασης στο περιβάλλον. Αναφέρω δύο παραδείγματα για να είμαι πιο συγκεκριμένος: Το 18ο αιώνα, οι Βρετανοί έποικοι στην Αυστραλία, για δικούς τους σκοπούς, αποφάσισαν να μεταφέρουν δύο άγνωστα είδη στην ήπειρο της Αυστραλίας, αλεπούδες και κουνέλια. Τα ζώα μπήκαν στην Αυστραλία, δημιούργησαν καταστροφή του εκεί περιβάλλοντος. Τα θηλαστικά που δεν είχαν ιστορική εμπειρία να συζούν ή να προστατεύονται από τις αλεπούδες εξαφανίσθηκαν ταχύτατα, ενώ τα κουνέλια, με το γνωστό τους πολλαπλασιασμό, κατέστρεψαν ουσιαστικά την πανίδα και εξαφάνισαν πολλά άλλα χορτοφάγα θηλαστικά. Και ήταν μετά από πολλά χρόνια που η κοινωνία της Αυστραλίας ανακάλυψε τον κίνδυνο στο περιβάλλον και πήρε μέτρα.
Ένα άλλο παράδειγμα από την τεχνολογία. Στα ψυγεία και στα κλιματιστικά χρησιμοποιούμε ένα ψυχρό αέριο που τα παλιά χρόνια ήταν μια τοξική ουσία που μύριζε αλλά και ήταν επικίνδυνη για τον άνθρωπο. Θεωρήθηκε σημαντική τεχνολογική πρόοδος η ανακάλυψη μιας συνθετικής ουσίας, ενός ψυκτικού υγρού που δεν ήταν τοξικό και δεν μύριζε, το περίφημο CFC ή το φρέον όπως είναι γνωστό που το βάλαμε στα ψυγεία και τα κλιματιστικά μας. Μετά από χρόνια, το 1974, ανακαλύψαμε ότι το συνθετικό αυτό ψυκτικό αέριο που σταδιακά απελευθερώνεται, ανεβαίνει στη στρατόσφαιρα, εκεί «σπάνε» τα υλικά του από την υπεριώδη ακτινοβολία και μετατρέπονται σε ενεργά άτομα χλωρίνης που καταστρέφουν το όζον. Το 1974, όταν ανακαλύφθηκε αυτό, είχε ήδη γίνει μια μεγάλη ζημιά στο όζον. Ακολούθησε ένας μεγάλος αγώνας και μια διαμάχη με τις βιομηχανίες να αλλάξουν τεχνολογία και σήμερα να χρησιμοποιούν, όχι σε όλες τις χώρες αλλά σε μερικές, τεχνολογία που δεν έχει αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Υπάρχουν χιλιάδες τέτοια παραδείγματα αλλά αρκούν αυτά τα δύο. Πολλές φορές οι ζημίες που γίνονται στο περιβάλλον δεν είναι ηθελημένες αλλά συμβαίνουν γιατί προχωράμε σε παρεμβάσεις στο περιβάλλον χωρίς να γνωρίζουμε τις αρνητικές τους συνέπειες σ΄ αυτό.
2. Μυωπία: Πολλές φορές ξέρουμε ότι μια παρέμβαση στο περιβάλλον που μπορεί να έχει αναπτυξιακό χαρακτήρα έχει επιπτώσεις μακροχρόνιες και η αρνητική επίδρασή της σε αυτό είναι σταδιακή. Έτσι, μπορούμε να ξέρουμε ότι μια αναπτυξιακή μας παρέμβαση σήμερα, με καινούργιες τεχνολογίες επηρεάζει το περιβάλλον αρνητικά αλλά οι επιπτώσεις θα έρθουν μετά από πολλά χρόνια, εκατονταετίες ίσως και χιλιετίες. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Γνωρίζουμε ότι το 85% του φαινομένου του θερμοκηπίου οφείλεται στην κατανάλωση ενέργειας που γίνεται από τις χώρες του ΟΟΣΑ και η γη θερμαίνεται. Η μέση θερμοκρασία ανέβηκε τα 50 τελευταία χρόνια κατά 0,6 του ενός εκατοστού του Κελσίου αλλά υπολογίζεται ότι τα επόμενα 70 χρόνια η μέση θερμοκρασία της γης θα ανέβει κατά 5-6 βαθμούς. Αυτό θα έχει ανυπολόγιστες επιπτώσεις στη διαμόρφωση ενός νέου περιβάλλοντος που δεν ξέρουμε ποιες ακριβώς θα είναι. Επειδή όμως οι επιπτώσεις αυτές έρχονται σιγά-σιγά, οι άνθρωποι και οι κοινωνίες υποβαθμίζουν τις αρνητικές αυτές συνέπειες γιατί η τρίτη ή η τέταρτη γενιά που θα κληθεί να τις αντιμετωπίσει δεν αντιπροσωπεύεται σήμερα από εμάς. Δεν έχουμε φτάσει σ΄ ένα σημείο που οι κοινωνίες να βλέπουν μακριά και να προστατεύουν τις επόμενες γενιές και το περιβάλλον.
3. Ακατάλληλο – αλλοπρόσαλλο σύστημα λήψης συλλογικών αποφάσεων: Επειδή άλλα κέντρα αποφασίζουν για την παραγωγή, άλλα κέντρα αποφασίζουν για την κατανάλωση, άλλα κέντρα αποφασίζουν ποιες θα είναι οι υποδομές που πρέπει να χτιστούν σε παγκόσμιο επίπεδο και άλλα κέντρα είναι που αποφασίζουν που θα στραφεί η έρευνα και η τεχνολογία, σε ποιες κατευθύνσεις. Δεν έχουμε ένα συντονισμένο πρόγραμμα αποφάσεων όπου να εξισορροπούνται οι ανάγκες της ανάπτυξης, της προστασίας του περιβάλλοντος και της κοινωνικής και τεχνολογικής προόδου. Αυτό είναι σχεδόν αδύνατον σε εθνικό επίπεδο, γιατί η παραγωγή είναι στα χέρια του ιδιωτικού τομέα που έχει μια μυωπική τάση στο κυνήγι του κέρδους να κοιτά μόνο το άμεσο αποτέλεσμα και όχι τις μακροπρόθεσμες συνέπειες. Το καταναλωτικό κοινό έχει καταναλωτικές συνήθειες που γενικώς επιβαρύνουν το περιβάλλον. Οι κυβερνήσεις βρίσκονται σε δύσκολη θέση να διαθέσουν επαρκείς πόρους για την προστασία του περιβάλλοντος. Και η τεχνολογία ακολουθεί την κατεύθυνση που υπαγορεύουν οι προτιμήσεις των καταναλωτών και των επιχειρήσεων και όχι προς την αναζήτηση τεχνολογίας που θα φέρει πιο κοντά τη μορφή της ανάπτυξης με την προστασία του περιβάλλοντος. Σε διεθνές επίπεδο, τα πράγματα είναι ακόμα πιο δύσκολα γιατί ακόμα και μια χώρα που θα μπορούσε να έχει μια εναρμονισμένη πολιτική παραγωγής, κατανάλωσης, έρευνας και τεχνολογίας και προστασίας περιβάλλοντος, φυσικά μπορεί να υποστεί τις συνέπειες από την αλόγιστη πολιτική της γειτονικής της χώρας. Αυτό τι σημαίνει; Ότι τελικά δεν θα έχουμε εναρμόνιση της ανάπτυξης, της κοινωνικής προόδου, της προστασίας του περιβάλλοντος και τελικά της ειρήνης, εάν δεν έχουμε προχωρήσει στην οικοδόμηση μιας παγκόσμιας κυβέρνησης. Θα μου επιτρέψετε να σας πω ότι παγκόσμια κυβέρνηση δεν θα δούμε στη δική μας εποχή, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να γίνονται προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση.
Τι μπορεί να γίνει; Πιστεύω ότι είναι στα χέρια των πολιτών, των καταναλωτών, να πιέσουν τα πράγματα προς τη σωστή κατεύθυνση. Η πρόταση λοιπόν που κάνω είναι κυρίως για τα καταναλωτικά κινήματα, να καταγράψουν τις βιομηχανίες εκείνες που παράγουν προϊόντα και υπηρεσίες με τεχνολογίες που έχουν αρνητικές συνέπειες στο περιβάλλον και να μποϋκοτάρουν τα προϊόντα και τις υπηρεσίες αυτές. Ο καταναλωτής, οι πολίτες μπορούν να πιέσουν με τον τρόπο αυτό την παραγωγή, τις εταιρείες για να οδηγήσουν αυτές με τη σειρά τους την τεχνολογία να πάει προς τη σωστή κατεύθυνση.
Στην αρχή μίλησα για τις φυσικές καταστροφές και θ΄ αφήσω τα μακροχρόνια θέματα του περιβάλλοντος για να καταλήξω με κάποια θέματα που αφορούν ακριβώς στις φυσικές καταστροφές.
Λίγο ή πολύ, μπορούμε να προγραμματίσουμε την αντιμετώπιση των φυσικών καταστροφών. Ποιες είναι οι φυσικές καταστροφές; Εάν δούμε τα τελευταία 100 χρόνια, 30% των φυσικών καταστροφών ήρθαν από καταιγίδες, 30% από πλημμύρες και 10% από σεισμούς. Ξέρουμε περίπου ποιες είναι οι ευαίσθητες περιοχές στις καταιγίδες, τις πλημμύρες και φυσικά τους σεισμούς. Άρα, μπορούμε να προγραμματιστούμε και να αναπτύξουμε προγράμματα ικανά να αντιμετωπίσουν ακριβώς αυτά. Από άποψη ζημιών, θα δούμε πως οι σεισμοί είναι πρώτοι ως προς τα ανθρώπινα θύματα και ως προς την οικονομική καταστροφή, και ακολουθούν οι πλημμύρες και οι καταιγίδες. Εάν λοιπόν είχαμε φροντίσει για ένα καλύτερο πρόγραμμα προστασίας του περιβάλλοντος στις περιοχές αυτές, δεν θα είχαμε τα πρόσφατα προβλήματα από τους σεισμούς στην Κεντρική Ασία ούτε το πρόβλημα στη Νέα Ορλεάνη.
Άρα, αυτό που χρειάζεται είναι να μπει μέσα στην πολιτική ατζέντα των κυβερνήσεων ένα πρόγραμμα προστασίας του περιβάλλοντος και των υποδομών που θα κάνει πιο ανθεκτικές αυτές τις περιοχές στις καταιγίδες, τις πλημμύρες και τους σεισμούς. Αλλά, όπως και να είναι, αυτά δεν μπορούμε να τα αποφύγουμε και θα πρέπει να είμαστε κατάλληλα εξοπλισμένοι να τα αντιμετωπίσουμε όταν συμβούν. Το θεωρώ ντροπή για την ανθρωπότητα να γίνονται αυτές οι καταστροφές και να μην είμαστε στοιχειωδώς προετοιμασμένοι να στείλουμε υγειονομικό υλικό, να στείλουμε γιατρούς και πρώτες βοήθειες στις χώρες αυτές.
Η πρόταση που θέλω να καταθέσω είναι η σύσταση Διεθνούς Ταμείου Κοινωνικής Αλληλεγγύης για την προστασία από τις φυσικές καταστροφές, ένας διεθνής Οργανισμός που θα είναι έτοιμος με εξοπλισμούς και χρήματα για την ταχύτατη αντιμετώπιση των καταστροφών αυτών. Πρόσφατα, μια ανεπτυγμένη χώρα, οι ΗΠΑ, έδειξε αδυναμία να κινηθεί, οι υλικές καταστροφές ήταν τεράστιες και δυστυχώς και οι ανθρώπινες απώλειες. Το ίδιο και στο Πακιστάν. Η πρότασή μου λοιπόν είναι να προχωρήσουμε στη ίδρυση ενός Διεθνούς Οργανισμού Αλληλεγγύης ο οποίος θα χρηματοδοτηθεί από μια πολύ μικρή φορολογία στις τηλεπικοινωνίες και τις διεθνείς μεταφορές, ανεπαίσθητη, λιγότερο από το 0,1% της αξίας τους, έτσι που ο Οργανισμός να είναι δυνατός και να έχει τους ικανούς πόρους για να έχει τους απαραίτητους εξοπλισμούς και εγκαταστάσεις κοντά στις ευαίσθητες περιοχές, έτσι που, τουλάχιστον, η ανθρωπότητα να δείξει ότι είναι έτοιμη να αντιμετωπίσει καταστροφές που έρχονται και δεν είναι απαραίτητα αποτέλεσμα των ανθρώπινων πράξεων και παρεμβάσεων.
Νομίζω ότι μια κινητοποίηση των πολιτών, πάνω στη βάση αυτή, θα έχει ανταπόκριση και θα δείξει τουλάχιστον ότι οι πολίτες έχουν τη δύναμη να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις χωρίς να τα περιμένουν όλα από το πολιτικό σύστημα, που, σε εθνικό και σε παγκόσμιο επίπεδο, δυστυχώς, έχει αργά αντανακλαστικά.
