Κυρίες και κύριοι, αγαπητοί φίλοι και φίλες,
Οι σύγχρονοι καιροί, η παγκοσμιοποίηση, όπως αποκαλούμε – όχι επιτυχώς – τη σύγχρονη περίοδο, δεν είναι μια νέα εποχή, είναι μια μεταβατική περίοδος από τη βιομηχανική εποχή σε μια νέα εποχή που ακόμα δεν έχει αποκρυσταλλωθεί. Σήμερα ζούμε σε μια ρευστότητα όπου συμβιώνουν δυνατά αποτυπώματα της παλαιάς εποχής αλλά και πολύ έντονα χαρακτηριστικά μιας νέας εποχής που είναι ήδη εδώ αλλά δεν έχει ακόμα διαμορφωθεί.
Είναι μέσα από το λόγο και τον αντίλογο του παλαιού και του νέου που θα διαμορφωθεί η νέα εποχή και δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η παιδεία γενικά και η εκπαίδευση ειδικότερα είναι μέσα σε αυτή τη δυναμική διαδικασία της ζωής. Ο ρόλος που θα αποδώσουμε στην παιδεία και την εκπαίδευση θα παίξει μεγάλο ρόλο και θα διαμορφώσει τις παραμέτρους του νέου συστήματος που έρχεται. Και αντίστροφα, η νέα δυναμική θα αλλάξει τα δεδομένα και τις παραμέτρους της παιδείας.
Η εκπόνηση ενός ικανοποιητικού εκπαιδευτικού συστήματος, όπως ξέρετε, ήταν πάντα πολύ δύσκολη και σύνθετη υπόθεση. Σ΄ αυτή τη ρευστή εποχή, η εκπόνηση ενός εκπαιδευτικού συστήματος που θα αντιμετωπίζει τις ανάγκες και τα προβλήματα των καιρών είναι ιδιαίτερα δυσχερής αλλά και ιδιαίτερα σημαντική.
Ευτυχώς, αν και η νέα εποχή δεν έχει πλήρως διαμορφωθεί, ορισμένα χαρακτηριστικά της είναι ήδη εδώ και μπορούμε, με βάση αυτά τα νέα δεδομένα, να βάλουμε τις βάσεις για τη νέα αρχιτεκτονική του εκπαιδευτικού συστήματος. Και αυτό είναι το μεγάλο διακύβευμα μπροστά μας. Θα αναφέρω χαρακτηριστικά έξι στοιχεία που είτε είναι ολότελα καινούργια είτε είχαν εμφανισθεί και στο παρελθόν αλλά τώρα εμφανίζονται με τέτοια ιδιαίτερη ένταση, είναι τόσο διαφοροποιημένα από αυτά που ξέραμε στο παρελθόν που αποτελούν νέα στοιχεία. Θα περιοριστώ σε έξι στοιχεία που θεωρώ σημαντικά να τ΄ αποδεχθούμε και να συζητήσουμε, μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ζητήματα του εκπαιδευτικού συστήματος και, πιο συγκεκριμένα, θέματα της υποχρεωτικής εκπαίδευσης:
Επιτάχυνση του χρόνου:
Ο φυσικός χρόνος παραμένει – ή έτσι τουλάχιστον νομίζουμε – σταθερός, η ανατολή και η δύση του ηλίου είναι σταθερές, η περιφορά της γης γύρω από τον ήλιο είναι σταθερή, αλλά ο υποκειμενικός χρόνος, ο ανθρώπινος – χρησιμοποιώ αυτό τον αδόκιμο όρο – έχει επιταχυνθεί. Εάν τον μετρήσουμε μέσα στον κύκλο της ζωής ενός ατόμου με την πυκνότητα των αλλαγών που αποδέχεται στο περιβάλλον του και επηρεάζουν τον άνθρωπο είναι πλέον συνταρακτικές. Αλλαγές που γίνονται μέσα σε μια δεκαετία παλαιότερα έπαιρναν εκατοντάδες χρόνια. Ο άνθρωπος έχει συγκροτηθεί να αφομοιώνει αλλαγές με σχετικά αργό ρυθμό. Οι αλλαγές αυτές που έρχονται με ιλιγγιώδη ταχύτητα αλλάζουν τελείως το περιβάλλον μέσα στο οποίο κινείται ο άνθρωπος και αλλάζουν και τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον και την ίδια τη ζωή, δημιουργούνται προβλήματα που δημιουργεί αυτή η δυναμική και η ρευστότητα. Αυτό δεν μπορεί παρά να έχει πολύ μεγάλη σημασία, από παιδαγωγική άποψη, στο θέμα του εκπαιδευτικού συστήματος.
Σμίκρυνση του χώρου:
Είμαστε ένα παγκόσμιο χωριό. Οι αποστάσεις έχουν εκμηδενιστεί. Ένα έργο γιαπωνέζικο που σήμερα παίζεται στη Νέα Υόρκη, στον ίδιο χρόνο, όπως λέμε στα νεοελληνικά σε real time, μπορεί να το δει κανείς στο πιο απομακρυσμένο χωριό της Πελοποννήσου ή της Στερεάς Ελλάδας. Αυτή η επαφή, η συμβίωση δηλαδή της πραγματικότητας στη γειτονιά μας, στην οικογένειά μας, στο χωριό ή στην πόλη μας, με την παράλληλη εικονική πραγματικότητα που μας μεταφέρεται από κάθε πλευρά της γης, έχει αλλάξει την αίσθηση της σχέσης του ανθρώπου με το χώρο. Και αυτό πάλι έχει μια βαθύτατη επίδραση στο χώρο της παιδείας.
Η ιλιγγιώδης αλλαγή – πρόοδος στην επιστήμη:
Η τεχνολογία αλλάζει ταχύτατα. Οι γνώσεις αλλάζουν από χρόνο σε χρόνο. Γνώσεις επιστημονικές αλλά και γνώσεις για τον ίδιο τον άνθρωπο, τη λειτουργία και τη νοημοσύνη του. Αυτό που ήταν καινούργιο χθες, είναι ήδη ξεπερασμένο σήμερα. Η γνώση πια δεν είναι κάτι σχετικά σταθερό μέσα στον κύκλο της ζωής ενός ανθρώπου. Αυτό που μάθαμε στο δημοτικό είναι ήδη ξεπερασμένο στο γυμνάσιο. Αυτός που σήμερα είναι 70 ετών, δεν μπορούσε να φανταστεί, όταν ήταν στο γυμνάσιο, την εποχή του ίντερνετ. Αυτό σημαίνει ότι η γνώση δεν είναι πια ένα στατικό απόθεμα αλλά μια ροή που αλλάζει και ανανεώνεται συνέχεια. Κι αυτό έχει μεγάλη επίπτωση στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού μας συστήματος.
Διάσπαση των πηγών της γνώσης, της μετάδοσης της γνώσης και της πληροφόρησης:
Το παραδοσιακό μοντέλο ήταν ότι η γνώση η πληροφόρηση ήταν το σπίτι, η οικογένεια, το σχολείο, άντε και η εφημερίδα. Σήμερα, η γνώση είναι παντού. Υπάρχει πολλαπλότητα πηγών άντλησης γνώσης και πληροφόρησης. Αυτό σημαίνει ότι οι φορείς είναι πολλοί και όταν μιλάμε πια για εκπαίδευση δεν μπορούμε να μιλάμε πια για την επίσημη εκπαίδευση για το σχολείο, αλλά αυτά που μαθαίνει το παιδί και έξω από την οικογένεια, έξω από το σχολείο, στην πληροφόρηση. Πολλές φορές η προσωπικότητά του και η γνώση του διαμορφώνεται καθοριστικά από αυτές τις παράλληλες πηγές πληροφόρησης και γνώσης. Και αυτό έχει μεγάλη επίδραση στη διαμόρφωση και το ρόλο της εκπαίδευσης στην εποχή μας.
5. Ταχεία αλλαγή αξιών:
Ακριβώς επειδή υπάρχει αυτή η προσέγγιση, οι κουλτούρες έχουν έρθει κοντά, οι αξίες αλλάζουν ίσως με μεγαλύτερη ταχύτητα από αυτήν που μπορεί να ενσωματώσει το άτομο και αποκτούν και μια σχετικότητα. Η βεβαιότητα της ιεράρχησης των αξιών που ξέραμε παλιά έχει χαθεί. Οι αξίες είναι σχετικές και πάντα συγκρίνονται με αξίες παράλληλες που μπορεί να μην είναι δικές μας αλλά είναι του γείτονα ή μιας άλλης χώρας.
6. Ποιοτική αλλοίωση της σύνθεσης των πληθυσμών:
Αν θέλουμε να μιλήσουμε για την εκπαίδευση του μέλλοντος, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι περίπου 50-60 εκατ. Μη Ευρωπαίοι θα ζουν στον ευρωπαϊκό χώρο την επόμενη δεκαετία. Στην Ελλάδα των 10-12 εκατομμυρίων σε μερικά χρόνια θα έχουμε 4-5 εκατομμύρια αλλοδαπούς. Αυτό δημιουργεί τελείως άλλα δεδομένα για τη διαμόρφωση ενός ικανοποιητικού εκπαιδευτικού συστήματος.
Απαρίθμησα αυτά τα έξι στοιχεία γιατί νομίζω ότι αυτά μπορούν να αποτελέσουν ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο πρέπει να κινηθούμε για να δούμε ποια μπορεί και πρέπει να είναι τα χαρακτηριστικά ενός νέου εκπαιδευτικού συστήματος.
Η πρώτη παρατήρησή μου είναι ότι είναι σαφές ότι δεν μιλάμε για μερεμέτια στο εκπαιδευτικό σύστημα αλλά για μια ανάγκη ριζικής αλλαγής. Αυτή ήταν και η δική μου πρόθεση με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση της περιόδου που ήμουν υπουργός παιδείας. Δεν θα μιλήσω όμως γι΄ αυτό. Θα πω όμως ότι ορισμένα από τα έξι στοιχεία που προανέφερα, μας οδηγούν σε κάποιες σκέψεις για τα χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού μας συστήματος, και θα αναφέρω πέντε:
Ζούμε σε μια εποχή που απόλυτη σημασία έχει η γνώση, η επαφή του ατόμου με τη γνώση που σημαίνει ότι το εκπαιδευτικό μας σύστημα πρέπει να είναι ανοικτό σε όλους, να είναι ανοικτών οριζόντων και να δίνει το δικαίωμα και τη δυνατότητα στον πολίτη να εκφρασθεί μέσα από αυτήν την εκπαίδευση και να ολοκληρώσει την προσωπικότητά του. Δεν υπάρχουν σταθερά στάδια και τελεσίδικες αποφάσεις ότι π.χ. το παιδί που δεν πάει από το λύκειο στο πανεπιστήμιο δεν θα πάει αργότερα, αν θέλει και έχει τα προσόντα. Αυτό λοιπόν δημιουργεί ένα άλλο δεδομένο.
Η σχέση του ατόμου με το χώρο της γνώσης είναι διαρκής. Ακριβώς επειδή η γνώση αλλάζει δεν μπορείς να βασιστείς σε αυτά που κάποτε έμαθες αλλά χρειάζεται να έχεις συνεχή επαφή με το χώρο της γνώσης, της εκπαίδευσης για να εκπαιδευτείς, να μετεκπαιδευτείς αλλά και να αλλάξεις επάγγελμα εάν χρειαστεί, με βάση τα νέα δεδομένα όπως αυτά θα διαμορφωθούν.
Το σύστημα θα πρέπει να δίνει στέρεες βάσεις, ιδίως στα πρώτα στάδια της εκπαίδευσης, μιας γενικής παιδείας, για να μπορεί το άτομο να σταθεί στα πόδια του με αναπτυγμένη κριτική σκέψη και για να αλλάξει από ειδικότητα σε ειδικότητα αργότερα. Δεν μπορεί λοιπόν η παιδεία παρά να είναι ευρύτατη, ουμανιστική και το παιδί να ξέρει και τη γλώσσα του και τα μαθηματικά και την ιστορία και τον πολιτισμό του. Έχει αποδειχθεί ότι τα παιδιά που έχουν γερές και πλατιές βάσεις σε ένα ευρύτερο γνωστικό πεδίο και όχι εξειδίκευση από νωρίς είναι αυτά που μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις καλύτερα.
Η έννοια του επαγγέλματος έχει αλλάξει. Στο παρελθόν επάγγελμα και εκπαίδευση ήταν στενά συνδεδεμένα. Πλέον, το εκπαιδευτικό σύστημα αποσυνδέεται από την έννοια του επαγγέλματος. Το εκπαιδευτικό σύστημα παρέχει γνώσεις. Το επάγγελμα και η απασχόληση αντιμετωπίζονται μέσα από τις διαδικασίες της αγοράς. Το πανεπιστήμιο δεν μπορεί να κάνει επαγγελματικό προγραμματισμό, δεν θα αποφασίζει το πανεπιστήμιο, αυτό το ανοικτό εκπαιδευτικό σύστημα, πόσους γιατρούς, πόσους μαθηματικούς, πόσους δικηγόρους θα βγάλουμε. Το τι θα ασκήσει κανείς με βάση αυτές τις γνώσεις αργότερα μέσα στη διαδικασία της παραγωγής, αυτό θα αποφασισθεί έξω από το εκπαιδευτικό σύστημα, αργότερα φυσικά με βάση αυτά που ξέρει αλλά με διαδικασίες άσχετες με το εκπαιδευτικό σύστημα.
Το τελευταίο σημείο που θέλω να αναφέρω είναι το θέμα της εθνικής ταυτότητας. Η παιδεία δεν είναι άθροισμα γνώσεων που δίνεις στα παιδιά. Είναι μια βαθύτατα ηθική διαδικασία, είναι αγωγή. Η παιδεία δηλαδή έχει πατρίδα. Όταν μιλάμε για παιδεία εδώ μιλάμε για ελληνική παιδεία. Όταν μιλάμε για ελληνική παιδεία μιλάμε για ένα σύστημα παιδείας που έχει προσαρμόσει την εκπαίδευσή του στις αξίες και την κουλτούρα της Ελλάδας και αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία. Αυτή η έννοια ότι μπορούν να συνυπάρχουν πολιτισμοί και αυτοί οι συνυπάρχοντες πολιτισμοί μπορούν να ζουν παράλληλα και να συμβιώσουν μέσα σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα, ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, θα οδηγήσει σε κοινωνικές εκρήξεις και σε διάλυση του ίδιου του κράτους. Αυτό που χρειάζεται είναι μια παιδεία με βάση τις αξίες της χώρας όπου μειονότητες που έρχονται από άλλες χώρες, ενσωματώνονται με έναν τρόπου που τους επιτρέπει να κρατήσουν τις παραδόσεις και ιδιαιτερότητες αλλά ενσωματώνονται σε μια παιδεία που έχει πατρίδα.
Εάν αυτά είναι τα χαρακτηριστικά που θα ήθελα να τονίσω γενικά για την παιδεία θέλω κάποιες παρατηρήσεις ειδικότερα για την υποχρεωτική παιδεία. Εάν πάει κάτι στραβά στο παιδί αυτό θα γίνει κατά τη διάρκεια της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Συζητάμε συνέχεια για το πρόβλημα των πανεπιστημίων και της πρόσβασης. Τι να το κάνω εγώ το πανεπιστήμιο όταν το παιδί μπαίνει αγράμματο γιατί τα πράγματα έχουν στραβώσει στο δημοτικό και το γυμνάσιο. Δεν έχουμε προσέξει όσο πρέπει την υποχρεωτική μας εκπαίδευση.
Και εδώ θα πρέπει να μιλήσουμε για ένα νέο πρόγραμμα που θα συνδυάσει την αγωγή του παιδιού, την ανάπτυξη της προσωπικότητάς του και την παροχή δεξιοτήτων και γνώσεων για να μπορεί να κινηθεί με άνεση μέσα στο χώρο της γνώσης. Το δημοτικό δεν είναι ένα σχολείο που μαθαίνεις στο παιδί αποστήθιση, γραφή και ανάγνωση, είναι εκεί που διαμορφώνεται η προσωπικότητα του παιδιού και εντοπίζονται οι δυνατότητες του παιδιού αλλά και οι μαθησιακές του δυσκολίες, εγκαίρως. Το πώς θα βρεθεί η ισορροπία ανάμεσα στην αγωγή, τη διάπλαση του παιδιού και τις γνώσεις είναι ένα θέμα που θα μας απασχολήσει φαντάζομαι σε μια άλλη ημερίδα. Αν είναι όμως να κάνουμε λάθος, ας κάνουμε λάθος προς την κατεύθυνση υπέρ της διάπλασης του παιδιού, της ανάπτυξης των κριτικών του ικανοτήτων και εις βάρος των γνώσεων. Τι να την κάνω εγώ την αποστήθιση όλων των ποταμών και των βουνών της Ευρώπης – γνώσεις που έτσι κι αλλιώς το παιδί θα ξεχάσει σε λίγο – όταν δεν έχει αναπτύξει νοηματικά εργαλεία, για να μπορεί το ίδιο να κινηθεί, με δική του επιλογή, με τις δικές του ιδέες μέσα στο χώρο της γνώσης.
Το σημείο που θέλω να τονίσω ιδιαίτερα είναι το θέμα των αξιών. Το παιδί παίρνει αντιφατικά μηνύματα από τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Άλλο σύστημα αξιών στο σπίτι, άλλο στο σχολείο, άλλο στο παιχνίδι με τα παιδιά της γειτονιάς – αν παίζει με τα παιδιά στη γειτονιά – άλλο το σύστημα των αξιών από τα ΜΜΕ, το ίντερνετ κλπ. Όταν τα συστήματα είναι αντιφατικά, όταν τα πρότυπα που προωθούνται είναι διαφορετικά, το παιδί μπερδεύεται, έχει μια σύγχυση. Εδώ είναι μεγάλος ο ρόλος του σχολείου που πρέπει να αναλάβει έναν πρόσθετο ρόλο διαμόρφωσης και διάπλασης της προσωπικότητας του παιδιού γιατί η οικογένεια και οι οικογενειακοί δεσμοί έχουν χαλαρώσει. Είναι πολλά τα παιδιά που μεγαλώνουν σε χωρισμένες οικογένειες, ή χωρίς τους γονείς που εργάζονται και αποβλακώνονται στην τηλεόραση, με μια ξένη που τα επιβλέπει. Έτσι, θα πρέπει το ολοήμερο σχολείο να αναλάβει αυτό το ρόλο που, σε ένα μεγάλο βαθμό παλαιότερα, τον έπαιζε η οικογένεια.
Για τους λόγους αυτούς θα πρέπει η συνεργασία του σχολείου και του συλλόγου γονέων να είναι στενή. Ένας θεσμός που δεν τον έχουμε προσέξει στην Ελλάδα. Το σχολείο δεν είναι μόνο υπόθεση των δασκάλων αλλά και της οικογένειας που θα πρέπει να συνεργασθεί για τη διαμόρφωση του προγράμματος. Στην υποχρεωτική εκπαίδευση, επιμένω, έχει πολύ μεγάλη σημασία η διάπλαση της προσωπικότητας του παιδιού, έχει πολύ μεγάλη σημασία η ηθική διάσταση, το τι αξίες μεταφέρουμε στα παιδιά.
Το τελευταίο που θέλω να θίξω είναι το θέμα των νοηματικών εργαλείων. Παλαιότερα πιστεύαμε ότι η νοημοσύνη είναι μια και αυτή εκδηλώνεται με την ικανότητα της γλώσσας και της λογικής, και τα τεστ στο εξωτερικό είναι πάνω σε αυτά. Έχουμε όμως τώρα καταλήξει ότι η νοημοσύνη είναι πολλαπλή, είναι άλλη η νοημοσύνη στη γλώσσα, στη μαθηματική προσέγγιση, η ευαισθησία στο χρώμα που οδηγεί στη ζωγραφική, άλλη η αίσθηση του χώρου και της κίνησης που οδηγεί στο χορό και τον αθλητισμό και όλες αυτές οι ικανότητες συνυπάρχουν στο παιδί. Και θα πρέπει στο σχολείο να δώσουμε την ευκαιρία στο παιδί να δοκιμάσει τις ικανότητές του σε όλο αυτό το φάσμα και μέσα από αυτή τη διαδικασία να διακριθούν τα πεδία που το ίδιο έχει μεγαλύτερη κλίση, εκεί θα φανούν τα ταλέντα του παιδιού. Χρειάζεται όμως γι΄ αυτό μια άλλη σχέση που δεν θα έχει αυστηρό ωράριο, που δεν θα είναι αποκλειστικά στην τάξη. Χρειάζεται μια άλλη διαλεκτική σχέση, μια άλλη επαφή ο δάσκαλος με το μαθητή, το γονιό, τη βιβλιοθήκη. Αυτά είναι θέματα που πιστεύω ότι θα προκύψουν στη συζήτηση και θα ήθελα κι εγώ να σχολιάσω.
Τέλος, ένα θέμα που δεν έχουμε ιδιαίτερα προσέξει είναι η συνύπαρξη των ελληνόπουλων με τα παιδιά που έρχονται από άλλες χώρες. Είναι πιστεύω ένα θέμα που πρέπει να αναδείξουμε και να συζητήσουμε ιδιαίτερα. Ένα θέμα που θα πρέπει πρώτα να το προσεγγίσουμε εκπαιδευτικά προκειμένου να δώσουμε και τη σωστή πολιτική λύση.
Σας ευχαριστώ πολύ.
