Θερμά ευχαριστώ τους διοργανωτές για την πρόσκλησή τους σ΄ αυτό το Συνέδριο όπου, με μεγάλη χαρά, βλέπω πρόσωπα που υπό την καθοδήγηση του Μιχ. Κασσωτάκη, συνεργάστηκαν μαζί μου στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση 1996-2000.
Ομιλητές πριν από εμένα επικέντρωσαν τις εισηγήσεις τους στο ρόλο της συμβουλευτικής σταδιοδρομίας στην επαγγελματική επιλογή της επιχειρηματικότητας. Συμφωνώ με τις προτάσεις και δεν βλέπω τι αξιόλογο θα έχω να προσθέσω. Προτείνω λοιπόν να προσεγγίσω το θέμα από μια άλλη οπτική γωνία, αντλώντας από την εμπειρία μου ως οικονομολόγος με ειδίκευση στην ανάπτυξη και ως Υπουργός Παιδείας κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης 1996-2000.
Όλοι βέβαια εξαίρουν τη σημασία του σχολικού και επαγγελματικού προσανατολισμού και χωρίς αμφιβολία τα μέτρα που προτείνονται θα αναβαθμίσουν σημαντικό το ρόλο του επαγγελματικού προσανατολισμού. Αλλά μέτρα αναβάθμισης του ρόλου του εκπαιδευτικού προσανατολισμού, θα πέσουν στο κενό αν δεν συντρέχουν κάποιες βασικές προϋποθέσεις. Το βασικό μήνυμα που θέλω να μεταφέρω σ΄ αυτό το Συνέδριο είναι ότι αν δεν πληρωθούν αυτές οι προϋποθέσεις, θα κτίζουμε στην άμμο.
Πιστεύω ότι στη συγκυρία αυτή, δύο είναι οι προϋποθέσεις για τν επιτυχία του προγράμματος συμβουλευτικής σταδιοδρομίας:
α) θετικό κλίμα και αισιοδοξία στην κοινωνία και
β) κατάλληλο, δηλαδή καλό, σχολείο.
Λίγα λόγια γι΄ αυτές τις προϋποθέσεις.
Θετικό κλίμα και αισιοδοξία:
Η εκπαίδευση γενικά και ειδικά ο επαγγελματικός προσανατολισμός, λειτουργούν μέσα σ΄ ένα συγκεκριμένο οικονομικο-κοινωνικό περιβάλλον και επηρεάζονται βαθύτατα από αυτό. Όταν το κλίμα που επικρατεί στην κοινωνία είναι θετικό, όταν η κοινή γνώμη εκτιμά ότι το αύριο θα είναι καλύτερο από σήμερα, τότε υπάρχει η δυνατότητα επαγγελματικής επιλογής. Μέσα σ΄ αυτό το κλίμα, ο επαγγελματικός προσανατολισμός μπορεί να προσφέρει πολλά.
Όταν όμως η οικονομία βρίσκεται σε κρίση χωρίς θετικές προοπτικές για απασχόληση, το εκπαιδευτικό σύστημα δεν μπορεί να επιτελέσει το έργο του. Ιδιαίτερα, για τον επαγγελματικό προσανατολισμό, που το raison d’etre στηρίζεται στην έννοια της επιλογής, οι συνθήκες καθίστανται απαγορευτικές.
Όταν ο μαθητής γνωρίζει ότι οι όποιες σπουδές του δεν πρόκειται να του εξασφαλίσουν απασχόληση, όταν βλέπει ότι σχεδόν 2 στα 3 μεγαλύτερα παιδιά είναι μακροχρόνια άνεργοι, όταν οι λίγοι που βρίσκουν δουλειά πληρώνονται μισθούς πείνας και αναγκάζονται να στηρίζονται στις οικογένειές τους, ο επαγγελματικός προσανατολισμός φαίνεται σ΄ αυτόν σαν μια μάταια άσκηση.
Η επαγγελματική επιδίωξη, καθορίζεται αποκλειστικά από το κατά πόσον ορισμένα επαγγέλματα θα έχουν κάποια ζήτηση. Άρα, το επάγγελμα δεν είναι προϊόν ελεύθερης επιλογής αλλά επιβολής των συνθηκών της αγοράς. Η δυνατότητα επαγγελματικής επιλογής υπάρχει μόνοδια της οδού της μετανάστευσης.
Όταν μιλάω για κρίση, δεν έχω υπ΄όψιν μου βέβαια, τις κυκλικές διακυμάνσεις στην οικονομία. Αναφέρομαι στις κρίσεις διαρκείας, σαν αυτή που περνάει σήμερα η χώρα μας. Μιλάμε για τις θυσίες που υποβάλλεται ο μισθωτός, ο συνταξιούχος, ο επαγγελματίας για να βγει η οικονομία από την κρίση. Δεν έχουμε όμως κατανοήσει ότι το μεγάλο θύμα αυτής της περιπέτειας είναι η νέα γενιά και συνεπώς το εκπαιδευτικό σύστημα. Με άλλα λόγια, στο βωμό της κρίσης, θυσιάζεται μια ολόκληρη γενιά.
Ανεξάρτητα από τις πολιτικές πεποιθήσεις του καθενός, αν πιστεύουμε ότι η έξοδος από την κρίση πρέπει να επιδιωχθεί με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, η εκπαιδευτική κοινότητα οφείλει, κατά τη γνώμη μου, να πρωτοστατήσει σε μια καμπάνια, να τεθεί το εκπαιδευτικό σύστημα εκτός πεδίου βολής και να προωθηθούν ειδικά μέτρα απασχόλησης των νέων. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, ο επαγγελματικός προσανατολισμός έχει κάποιο ρόλο κάπως μειωμένο να παίξει.
Προχωρώ τώρα στη δεύτερη προϋπόθεση. Το καλό σχολείο:
Ο επαγγελματικός προσανατολισμός δεν σημαίνει απλά την παροχή πληροφοριών και συμβουλών από ειδικούς στο αντικείμενο, αλλά τη διδασκαλία και μάθηση των ικανοτήτων και του τρόπου σκέψης που χρειάζονται οι νέοι για να αποφασίσουν τις σπουδές και το επάγγελμα που θα διαλέξουν. Αυτό σημαίνει ότι ο επαγγελματικός προσανατολισμός γίνεται μέρος του εκπαιδευτικού προγράμματος.
Οφείλω να σας πω ότι κατά τη γνώμη μου, το σημερινό σχολείο δεν μπορεί να ενσωματώσει αυτού του είδους τον επαγγελματικό προσανατολισμό στο πρόγραμμά του. Στην καλύτερη περίπτωση ο επαγγελματικός προσανατολισμός περιορίζεται στην παροχή πληροφοριών. Γιατί; Γιατί το εκπαιδευτικό σύστημα, φέρει βαθειά αποτυπώματα μιας παρωχημένης ιδεολογίας και παρωχημένων αναγκών που έχουν τις ρίζες τους στην εποχή της βιομηχανικής επανάστασης. Αυτή η παιδεία, η «παθητική παιδεία», συσσωρεύει εγκυκλοπαιδικές γνώσεις στους μαθητές, επιμένοντας στην αποστήθιση και υποβαθμίζοντας τον ρόλο της στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού, στην κριτική σκέψη και στην ενθάρρυνση λήψης πρωτοβουλιών από τον ίδιο τον μαθητή.
Είναι σαφές, πιστεύω, ότι ένα τέτοιο «κλειστό σύστημα» δεν μπορεί να ενσωματώσει δραστηριότητα που βασίζεται στην αρχή των ελεύθερων επιλογών.
Σήμερα, το σχολείο που χρειαζόμαστε είναι ένα άλλο σχολείο που υπηρετεί μια παιδεία ανοικτών οριζόντων και ελεύθερων επιλογών και που δίνει προτεραιότητα στην ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού.
Το σχολείο αυτό προσπαθήσαμε να δημιουργήσουμε με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση 1996-2000. Δεν έχω το χρόνο να αναφερθώ στα χαρακτηριστικά αυτής της μεταρρύθμισης αλλά θέλω να αναφερθώ, πολύ σύντομα, στο πρόγραμμα του σχολικού και επαγγελματικού προσανατολισμού.
Ο επαγγελματικός προσανατολισμός είναι πλήρως ενταγμένος στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, αρχίζει στο σχολείο και ολοκληρώνεται στην αγορά εργασίας και δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην ψυχοπαιδαγωγική καθοδήγηση και υποστήριξη των μαθητών. Έχω εδώ την Υ.Α. του 1997 που δίνει σαφή εικόνα του ρόλου του σχολικού επαγγελματικού προσανατολισμού στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Παραδίδω αντίγραφο αυτής της απόφασης για τα πρακτικά του Συνεδρίου. Θα επισημάνω μόνο μερικά στοιχεία για το ρόλο του καθηγητή – συμβούλου. Είναι ένα πρόσωπο που:
- Έχει τη δυνατότητα να παρακολουθεί τον μαθητή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής ζωής στο σχολείο και να τον βλέπει να δρα ως άτομο, ως προσωπικότητα συνολικά με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του και τα ιδιαίτερα γνωρίσματά του και όχι αποσπασματικά και μεμονωμένα.
- Έχει τη δυνατότητα να παρακολουθεί τον μαθητή σε όλη την πορεία της ανάπτυξής του, στα χρόνια του Γυμνασίου και του Λυκείου,
- Έχει τα μέσα για να μάθει τους μαθητές του τον τρόπο και τη μέθοδο για να παρακολουθούν οι ίδιοι τον εαυτό τους.
- Μπορεί να παρεμβαίνει στις διαδικασίες της σχολικής ζωής και να υποκινεί τους μαθητές σε δράση και δραστηριοποίηση μέσα από την οποία θα αποκτούν εμπειρία και θα αναπτύσσουν τις ικανότητές τους.
Εν κατακλείδι, ο Καθηγητής Σύμβουλος έχει το ρόλο του προτροπέα, του εμψυχωτή, του υποκινητή, του συνοδού και σε καμία περίπτωση δεν θα θεωρήσει τον εαυτό του «ειδικό και μοναδικό», αλλά ένα αναπόσπαστο μέρος της σχολικής κοινότητας μέσα από την οποία πρέπει να λειτουργήσει και τις δυνάμεις της οποίας πρέπει να αξιοποιήσει για να προετοιμάσει τους μαθητές για τις νέες απαιτήσεις της ζωής και της εργασίας.
Οι παρατηρήσεις που έκανα ίσως δημιουργούν ένα αίσθημα απαισιοδοξίας. Δεν είναι αυτή η πρόθεσή μου. Η πρόθεσή μου είναι να σας καλέσω σε μια εκπαιδευτική κινητοποίηση για την Παιδεία, ακριβώς επειδή η κατάσταση είναι κρίσιμη και το πολιτικό σύστημα, από μόνο του, αδυνατεί να βρει λύση. Πιστεύω ότι η εκπαιδευτική κοινότητα οφείλει να κινητοποιηθεί, να ζητήσει εξαίρεση του εκπαιδευτικού συστήματος από κάθε μέτρο λιτότητας και μείωσης των πόρων και να επιμείνει στη σημαντική διεύρυνση των ειδικών προγραμμάτων απασχόλησης για τους νέους.
Τέλος, πρέπει να δημιουργηθεί ένα εκπαιδευτικό κίνημα για τη μεταρρύθμιση της εκπαίδευσης σε στέρεες βάσεις, για το καλό σχολείο. Μόνο τότε, εσείς που ασχολείστε με την συμβουλευτική σταδιοδρομίας και τον επαγγελματικό προσανατολισμό, θα μπορέσετε να επιτελέσετε το έργο σας.
[Παραδόθηκε στα πρακτικά του Συνεδρίου η Υ.Α. Γ2/6646/20-11-97 «Επιμόρφωση καθηγητών στο ΣΕΠ και την Επαγγελματική Συμβουλευτική»]
