Ευχαριστίες. Συγχαρητήρια.
Τι είναι αυτό το βιβλίο; Αυτό το βιβλίο δεν είναι για τέρψη. Προβληματίζει. Σας αφήνει με μεγάλα ερωτηματικά. Σας αναγκάζει να σκεφθείτε και να ξανασκεφθείτε το πλαίσιο μέσα στο οποίο ερμηνεύετε τον κόσμο, τη ζωή του ατόμου, τις μέχρι στιγμής σισύφειες προσπάθειες των κοινωνιών για μια καλύτερη ζωή.
Βιβλίο γραμμένο από έναν επιστήμονα των θετικών επιστημών και, ταυτόχρονα, από ένα βαθύτατα πολιτικοποιημένο ουμανιστή, έναν αγωνιστή για την παγκόσμια ειρήνη και τον «ειρηνικό σοσιαλισμό».
Γι΄ αυτό είναι ένα βιβλίο που εμπεριέχει μια ανησυχητική ανάλυση γραμμένη από έναν – κατά βάθος – αισιόδοξο οραματιστή και μαχητή. Όπως όλοι μας, πιστεύω, έτσι και ο Χρήστος Μαρκόπουλος, βλέπει, αναλύει και ερμηνεύει τον κόσμο με τα μάτια της δικής του επιστήμης. Διακεκριμένος χημικός – πυρηνικός επιστήμονας, με διεθνείς περγαμηνές, ο ίδιος έχει συλλάβει και με το βιβλίο του αυτό μας προσφέρει, ένα περιεκτικό και συνεκτικό πλαίσιο ερμηνείας του κόσμου, από την ανόργανη ύλη, στο φυτικό κόσμο, στο ζωικό βασίλειο και στο ζωικό είδος άνθρωπος και στις ανθρώπινες κοινωνίες.
Η βασική του θέση είναι ότι τα βαθύτερα αίτια των καταστάσεων που ταλαιπωρούν την ανθρωπότητα, είναι αποτέλεσμα ευρύτερων φυσικών και βιολογικών νόμων που αποτελούν και τη βασική πρωτογενή αιτία των κοινωνικών διαμορφώσεων.
Ο συγγραφέας εξετάζει τα κοινωνικά φαινόμενα σε συνάρτηση με τις φυσικές και βιολογικές συνθήκες του πλανήτη μας. Με άλλα λόγια, από τα ίδια γενεσιουργά αίτια των φυσικών ή βιολογικών φαινομένων, αναβλύζουν και τα διάφορα κοινωνικά φαινόμενα, που γι΄ αυτό ακριβώς το λόγο είναι και αναπόφευκτα. Είμαστε λοιπόν πιόνια, ή θύματα, ενός κλειστού παγκόσμιου συστήματος που κινείται με τους δικούς του αυστηρούς νόμους. Αλλά, προσοχή: Άλλο η αναγνώριση των αιτίων που δημιουργούν μια κατάσταση και άλλο η αποδοχή της. Πέρα από τα βιολογικά ή φυσικά αίτια, υπάρχουν και οι κοινωνικοί κανόνες, με τους οποίους πρέπει να διορθώσουμε όσα προκάλεσε η φύση.
Στον κόσμο συνυπάρχουν δύο αυθύπαρκτες έννοιες της Τάξης και της Αταξίας. Η δυναμική αυτού του ζευγαριού υπάρχει παντού στη φύση, στον ανόργανο κόσμο, στα φυτά, τα ζώα, τον άνθρωπο και τις ομαδικές συνθέσεις του.
Συνυφασμένες με τις έννοιες της Τάξης και της Αταξίας είναι οι έννοιες της συσπείρωσης και της διασποράς.
Το αέναο παιχνίδι ανάμεσα στην κατάσταση της Τάξης και την κατάσταση της Αταξίας, δηλαδή της συσπείρωσης και της διασποράς, πραγματοποιείται από την Ενέργεια που κι αυτή υπόκειται στους δικούς της νόμους: στο πρώτο και δεύτερο θερμοδυναμικό αξίωμα.
Σας υπενθυμίζω ότι, σύμφωνα με το δεύτερο θερμοδυναμικό αξίωμα, σε κάθε απομονωμένο σύστημα, η σταθερή σε ποσότητα ενέργεια, συνεχώς υποβαθμίζεται, δηλαδή κατεβαίνει σε ποιότητα. Τώρα το μέτρο μετατροπής ενός συστήματος από την Τάξη στην Αταξία, στη διασπορά και στην ελευθερία των σωμάτων που το συνιστούν, είναι μια οντότητα που την αποκαλούμε εντροπία.
Με άλλα λόγια, η εντροπία είναι η ανίκητη δημιουργός της Αναρχίας.
Η εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη, όπως και όλη η εξέλιξη του σύμπαντος κόσμου, είναι εντροπική. Έτσι, για τον άνθρωπο, σαν άτομο, η μορφή της εντροπίας οδηγεί την εσωτερική του δυναμική από τη ζωή προς την εξισορρόπηση, δηλαδή το θάνατο. Ο συγγραφέας όμως δεν ασχολείται με το άτομο. Η εντροπία που τον ενδιαφέρει είναι αυτή του κοινωνικού ανθρώπου.
Σ΄ αυτό το θέμα, ο συγγραφέας είναι σαφής. Πιστεύει ότι ο σχηματισμός μιας ομάδας, είναι αποτέλεσμα της τάσης για συσπείρωση που υπαγορεύεται από το φόβο και την ανασφάλεια. Μια τέτοια τάση όμως είναι από τη φύση της αντιεντροπική, γιατί η τάση για συσπείρωση των ανθρώπων δεν είναι φυσιολογική αλλά υπαγορεύεται από κάποιες πιεστικές καταστάσεις.
Η εξέλιξη από τις μικρές ομάδες, στους μεγαλύτερους σχηματισμούς, στα μεγάλα κοινωνικά σχήματα, πρέπει να κατανοήσουμε ότι συνοδεύεται από μια άλλη τάση, αυτή της αποσυσπείρωσης. Αυτό σημαίνει ότι αντιεντροπικές κοινωνίες, φυσιολογικά, τείνουν να μετατραπούν σε εντροπικές. Είναι η τάση που οδηγεί σε άναρχη κίνηση. Καμία εξουσία δεν είναι αποδεκτή, καμία αρχή, κανένας θεσμός δεν μπορεί να υπάρχει σε μια τέτοια κίνηση, τελείως ελεύθερη.
Με τα λόγια του συγγραφέα, η εντροπία που οδηγεί όλα τα φυσικά συστήματα προς την αταξία και την απόκτηση περισσοτέρων βαθμών ελευθερίας των σωματιδίων που τα συνιστούν, οδηγεί και τις ανθρώπινες κοινωνίες προς την αναρχία και την απεξάρτηση των μελών τους από την καταπιεστική τάξη και οργάνωση.
Το πρώτο μέρος του βιβλίου είναι μια θαυμάσια σύντομη και εύκολα κατανοητή αναφορά στους φυσικούς και βιολογικούς νόμους που κυριαρχούν στη σχέση ανάμεσα στην Τάξη και την Αταξία και οδηγούν στα φαινόμενα της Αναρχίας.
Έχοντας ασχοληθεί με το θέμα της εφαρμογής του Νόμου της Εντροπίας στην οικονομική διαδικασία, μπορώ να πω ότι είναι ένα άψογο κείμενο, και απαραίτητο για όποιον θέλει να κατανοήσει την ενότητα των νόμων που διέπουν όλες τις εκφάνσεις της ζωής.
Με βάση αυτή την επιστημονική θεώρηση, ο συγγραφέας προχωρά να εξηγήσει τα φαινόμενα της ανισοκατανομής του πλούτου, της φτώχειας των λαών και το φαινόμενο της τρομοκρατίας. Δεν θα αναφερθώ σε αυτά τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα κεφάλαια, γιατί θέλω να αφιερώσω μερικά σχόλια στο θέμα του σοσιαλισμού στο οποίο αναφέρεται ο συγγραφέας.
Αν είναι έτσι τα πράγματα – και έτσι είναι – αν δηλαδή η εντροπία που υποδηλώνει την αναπότρεπτη τάση της υποβάθμισης της ενέργειας και της διασποράς των πάντων, σηματοδοτεί την τάση προς την αναρχία του Σύμπαντος, τότε, είμαστε εγκλωβισμένοι στους σιδηρούς νόμους του Σύμπαντος. Αυτό όμως, δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να επηρεάσουμε την πορεία. Αν η κίνηση από την Τάξη στην Αναρχία και τανάπαλιν είναι αναπόφευκτη, δεν σημαίνει ότι η διάρκεια μιας συγκεκριμένης φάσης της κίνησης καθώς και η ποιότητα αυτής της ίδιας της πορείας δεν μπορούν να επηρεασθούν από την ανθρώπινη πράξη, από τους κοινωνικούς κανόνες.
Ο συγγραφέας δεν παραδέχεται αυτή την εκδοχή ανοικτά, αλλά πιστεύω πως αφήνει αυτό το παράθυρο που άλλωστε τον νομιμοποιεί να εξετάσει την τύχη κοινωνικών παραμέτρων και κυρίως του σοσιαλισμού.
Εντάξει, η κίνηση από την τάξη στην αταξία, από τη συσπείρωση στη διασπορά, από την καταπίεση της εξουσίας στην ελευθερία είναι αναπόφευκτη. Με αυτή την έννοια, κανένα κοινωνικό σύστημα δεν μπορεί να διαρκέσει επ΄ άπειρο. Η συνυπάρχουσα με την τάξη εντροπία θα το οδηγήσει στην Αταξία.
Αλλά εδώ ας σημειώσουμε μια θεμελιώδη διαφορά ανάμεσα στη μονάδα του χρόνου που διέπουν τους φυσικούς νόμους και τον (υποκειμενικό) (ανθρώπινο) χρόνο. Γνωρίζουμε ότι για τον άνθρωπο, η εντροπία θα τον οδηγήσει με βεβαιότητα από τη ζωή στο θάνατο. Αυτός είναι ο νόμος της φύσης. Για τον άνθρωπο όμως αυτό που έχει νόημα και σημασία είναι η πορεία: Ποια θα είναι η ποιότητα της ζωής κι αν θα επιμηκυνθούν κάπως τα προσδόκιμα χρόνια ζωής. Αυτές είναι δυνατότητες μέσα στα πλαίσια των φυσικών νόμων και εξαρτώνται από τη δράση του ίδιου του ανθρώπου.
Το ίδιο ισχύει και για τα κοινωνικά σχήματα. Κανένα σύστημα δεν μπορεί να επιζήσει επ΄ άπειρον. Αργά ή γρήγορα, η εντροπία θα υπερισχύσει. Στα μάτια των νόμων της φύσης, είναι αδιάφορο αν η μετάβαση από την Τάξη στην Αταξία θα διαρκέσει 20 χρόνια, 50 ή και 500 χρόνια. Για τους ανθρώπους όμως, ο χρόνος είναι ιδιαίτερα σημαντικός.
Το ερώτημα λοιπόν που τίθεται είναι αν υπάρχει δρόμος μέσα από κοινωνική δράση και κοινωνικούς κανόνες. Να εγκαθιδρυθεί μια σχετικά σταθερή κοινωνία (στον ανθρώπινο και όχι στο φυσικό χρόνο) που θα εξισορροπήσει την έννοια της τάξης και της ελευθερίας, της συσπείρωσης και της διασποράς. Θα εξισορροπήσει δηλαδή – για πολλά χρόνια – τις αντιεντροπικές δυνάμεις και την εντροπία. Είναι σαφές ότι μιλάω για την υπόθεση του σοσιαλισμού.
Η ιστορική διαδρομή των σοσιαλιστικών κινημάτων είναι απογοητευτική και ο Χρήστος την αναλύει γλαφυρά στο Δ΄ μέρος του βιβλίου. Κατά τη γνώμη του συγγραφέα, ο Σοσιαλισμός, από την ίδια τη γέννησή του, ταυτόχρονα με το ελπιδοφόρο κήρυγμά του, περιέχει και τα σπέρματα της αποτυχίας. Γιατί, ταυτόχρονα με την κήρυξη της πάλης των τάξεων και την υπόσχεση για μια καλύτερη κοινωνία, περιέχει και την έννοια της συνεχούς επιλογής μιας τάξης, με αναγκαστικούς ενιαίους κανόνες ζωής και συνεπώς στη στέρηση πολλών ελευθεριών.
Πράγματι, ο «επαναστατικός σοσιαλισμός», το κομμουνιστικό πείραμα κατέρρευσε μετά από περίπου 70 χρόνια ζωής. Ωφέλησε αυτή η πορεία; Με βάση το ανθρώπινο μέτρο, ήταν η διάρκεια ικανοποιητική; Ερωτήματα που χωρούν πολλές απαντήσεις. Από την άλλη μεριά, η πορεία του «ειρηνικού σοσιαλισμού» ή καλύτερα του μεταρρυθμιστικού σοσιαλισμού, είναι επίσης απογοητευτική, όπως σωστά γράφει ο συγγραφέας.
«Τα σημερινά Δημοκρατικά Σοσιαλιστικά κόμματα έχουν συμβιβαστεί υποχωρώντας ουσιαστικά σε μια περίεργη σύγκλιση με τη δεξιά». Με άλλα λόγια, έχουν γίνει μέρος του συστήματος της εξουσίας. Τα Δημοκρατικά σοσιαλιστικά κόμματα στην εξουσία και ενώ το «κοινωνικό» κόμμα βρίσκεται στους δρόμους και παρακαλεί.
Η αποτυχία των σοσιαλιστικών πειραμάτων και η αυξανόμενη αυθαιρεσία του διεθνούς καπιταλισμού έχει ανοίξει το δρόμο στην τρομοκρατία, στις διάφορες μορφές της. Η τρομοκρατία, όμως, δεν μπορεί να δώσει λύση.
Λύση, πάλι στο μέτρο του ανθρώπινου χρόνου, μπορεί, κατά τη γνώμη του συγγραφέα, να δώσει μια νέα πορεία του σοσιαλισμού, που θα έχει ωριμάσει από τις εμπειρίες των ιστορικών πειραμάτων. Ο Χρήστος, σοφά, δεν διακινδυνεύει να μας δώσει το blueprint του νέου σοσιαλισμού. Εγώ, ας πάρω όμως το ρίσκο και να βγάλω κάποια σχετικά δικά μου συμπεράσματα, έχοντας διαβάσει το βιβλίο.
Δεδομένου ότι το πλανητικό κοινωνικό σύμπλεγμα είναι ενιαίο, σοσιαλισμός σε μια μόνη περιοχή, δεν είναι βιώσιμος. Το νέο κίνημα πρέπει ναι είναι παγκόσμιο.
Ανάληψη της εξουσίας από σοσιαλιστικές δυνάμεις, αν δεν συντρέχουν πολύ ειδικές περιπτώσεις, είναι παγίδα. Αντίθετα, κοινωνικά κινήματα στάθηκαν πιο αποτελεσματικά να πιέσουν και να κερδίσουν κατακτήσεις από την εξουσία και
Η παρατήρηση ότι όσο πιο μικρή είναι η κοινωνική ομάδα, τόσο πιο ισχυρές είναι οι αντιεντροπικές δυνάμεις, μας οδηγεί στη σκέψη ότι αποκεντρωμένη δημοκρατία, σε μικρές και αυτοδύναμες κοινότητες μπορεί να είναι πιο σταθερός παράγοντας σε ένα παγκόσμιο σύστημα που θα αποτελείται από πολλές μικρές δημοκρατικές κοινωνίες.
Αν αυτά συνιστούν στοιχεία μιας νέας ουτοπίας ή μιας βάσης για προβληματισμό, είναι ένα ανοικτό ζήτημα. Όπως και να είναι, είμαστε ευγνώμονες στο Χρήστο Μαρκόπουλο για το έξοχο βιβλίο του. Είμαι σίγουρος ότι όσοι το διαβάσουν θα βγουν πιο σοφοί, πολύ ανήσυχοι αλλά στο βάθος μαχητικά αισιόδοξοι.
