Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση 1996 – 2000 κάλυψε όλο το φάσμα της εκπαίδευσης και κατάρτισης, από το νηπιαγωγείο μέχρι και την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Η εκπόνηση των προγραμμάτων και η εφαρμογή τους δεν θα ήταν δυνατόν να επιτευχθούν χωρίς την ενεργό συμμετοχή αφοσιωμένων εκπαιδευτικών υψηλού επιπέδου.
Ο Θεόδωρος Εξαρχάκος, ως Πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και ως στενός μου συνεργάτης, υπήρξε ένας από τους βασικούς συντελεστές του έργου της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης.
Η επιλογή του Θεόδωρου Εξαρχάκου ως Προέδρου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, αντηχούσε τη γενική αναγνώριση της σημαντικής επιστημονικής του συμβολής στα θέματα της εκπαίδευσης και του κύρους του στην πανεπιστημιακή κοινότητα. Αλλά, για την εκπλήρωση της αποστολής του Προέδρου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, δεν αρκεί μόνον η επιστημονική κατάρτιση. Απαιτείται ιδιαίτερο ταλέντο στη διοίκηση ενός πολύπλοκου οργανισμού που δεν μπορεί να λειτουργήσει με μεθόδους γραφειοκρατικής ιεραρχίας αλλά με πνεύμα συνεργασίας, συλλογικότητας και συμμετοχής. Για όλα αυτά απαιτούνται ιδιαίτερα χαρίσματα ηγεσίας και πρωτοβουλίας, χαρίσματα για τα οποία διακρίθηκε ο Θεόδωρος Εξαρχάκος.
Πέρα όμως από τα καθήκοντα του Προέδρου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, ο Θεόδωρος Εξαρχάκος συμμετείχε σε μια επιτελική ομάδα που είχα συγκροτήσει για την παρακολούθηση του έργου της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης. Δεδομένου του εύρους της μεταρρύθμισης, η παρακολούθηση και αξιολόγηση του έργου, απαιτούσε συνεργάτες με ευρύτητα σκέψης, βαθιά γνώση των προβλημάτων, ευθυκρισία και τόλμη ανάληψης ευθυνών.
Η μεταρρύθμιση αντιμετώπισε πολλές προκλήσεις και προβλήματα στην υλοποίησή της και, συχνά, η επιτελική ομάδα λειτούργησε και ως μηχανισμός διαχείρισης κρίσεων. Είναι σε αυτές τις δύσκολες, κρίσιμες στιγμές που γνώρισα από κοντά τον Θεόδωρο Εξαρχάκο και εκτίμησα, πέρα από τις επιστημονικές του γνώσεις, την ψύχραιμη κρίση του, την ανθρωπιά αλλά και το θάρρος του να αναλαμβάνει ευθύνες. Αισθάνομαι τυχερός που η εμπειρία αυτή με έδεσε με ανεκτίμητη φιλία με τον αγαπητό Θόδωρο.
Ο Θεόδωρος Εξαρχάκος άφησε τη σφραγίδα της δικής του συμβολής και συμμετοχής σχεδόν σε όλα τα συγκεκριμένα θέματα της μεταρρύθμισης. Οφείλω όμως να ξεχωρίσω μερικές δραστηριότητες που η συμμετοχή του ήταν καταλυτική:
Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών (ΕΠ.Π.Σ.): Βασικός στόχος της μεταρρύθμισης ήταν η ριζική αλλαγή του περιεχομένου των σπουδών, με έμφαση στην ανάπτυξη της αναλυτικής ικανότητας και της κριτικής σκέψης του μαθητή. Το ΕΠ.Π.Σ. προσέγγισε με επιτυχία αυτό το στόχο και εξασφάλισε ενιαία εκπαιδευτική φιλοσοφία από το Νηπιαγωγείο μέχρι και το Λύκειο. Στοιχεία αυτού του προγράμματος ήταν, μεταξύ άλλων, η εισαγωγή καινοτομιών και νέων Ωρολογίων Προγραμμάτων, της διδασκαλίας της πληροφορικής στο Δημοτικό, η σύνταξη προγραμμάτων σπουδών ειδικά για την τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευση και η καθιέρωση του «πολλαπλού» βιβλίου.
Έκδοση νέων σχολικών βιβλίων και βοηθημάτων: Η αλλαγή του περιεχομένου των σπουδών δημιούργησε την επείγουσα ανάγκη έκδοσης νέων βιβλίων εντός μικρού χρονικού διαστήματος, κυρίως για την τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευση και το Ενιαίο Λύκειο. Οι αντίπαλοι της μεταρρύθμισης πίστευαν ότι το όλο εγχείρημα θα κατέρρεε γιατί θα ήταν αδύνατη η συγγραφή του εκπαιδευτικού υλικού σε τόσο στενά χρονικά περιθώρια. Διαψεύσθηκαν. Ήταν άθλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου που πραγματοποίησε τη συγγραφή 515 τίτλων και εξασφάλισε τη διδασκαλία στα σχολεία με το απαιτούμενο νέο εκπαιδευτικό υλικό, με μικρές μόνο καθυστερήσεις.
Σχολεία Εφαρμογής Πειραματικών Προγραμμάτων Εκπαίδευσης (ΣΕΠΠΕ) : Με το θεσμό αυτό προωθήθηκε ο πειραματισμός στην ανάπτυξη εκπαιδευτικών πρακτικών, στην εισαγωγή νέων αντικειμένων, στην παραγωγή διδακτικού υλικού και στη χρήση νέων εποπτικών μέσων. Τα πειραματικά προγράμματα προέκυπταν από τις ανάγκες, τα ενδιαφέροντα και τις επιλογές των ομάδων εκπαιδευτικών όλων των βαθμίδων. Συνολικά πραγματοποιήθηκαν 83 πειραματικά προγράμματα εκπαίδευσης με συμμετοχή 700 σχολικών μονάδων, 7.000 εκπαιδευτικών και 70.000 μαθητών.
Επιμόρφωση Εκπαιδευτικών: Η ενημέρωση των εκπαιδευτικών για τους στόχους και το περιεχόμενο της μεταρρύθμισης ήταν επείγουσα και επιτακτική ανάγκη. Για το σκοπό αυτό, οργανώθηκαν Ημερίδες, διημερίδες και συνέδρια, στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και την περιφέρεια, με συμμετοχή εκπαιδευτικών φορέων της αυτοδιοίκησης και συνδικαλιστικών οργανώσεων. Η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών στα νέα δεδομένα της εκπαίδευσης είχε υψηλή προτεραιότητα. Στο πλαίσιο αυτό, προχώρησε ο σχεδιασμός και η υλοποίηση των προγραμμάτων «εξομοίωσης εκπαιδευτικών» και «επανακατάρτισης εκπαιδευτικών».
Στελέχωση και λειτουργία του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου: Η Προεδρία του Θεόδωρου Εξαρχάκου χαρακτηρίσθηκε από μια εντυπωσιακή αναβάθμιση της ποιότητας του έργου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου. Το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο καθίσταται ουσιαστικά κέντρο έρευνας και σχεδιασμού της εκπαιδευτικής πολιτικής στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Η διοικητική δομή του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου εκσυγχρονίζεται, οι υποδομές αναβαθμίζονται και ιδρύεται νέο Τμήμα Ειδικής Αγωγής για την διεπιστημονική προσέγγιση και μελέτη των θεμάτων ειδικής αγωγής. Σημαντικό ρόλο στην αναβάθμιση του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου έπαιξε και η στελέχωσή του με 61 θέσεις (από συνολικά 76) Συμβούλων και Παρέδρων υψηλού επιπέδου.
Η σεμνότητα και οι «χαμηλοί τόνοι» που χαρακτηρίζουν την προσωπικότητα του Θεόδωρου Εξαρχάκου, κράτησαν τη μεγάλη του συμβολή μακριά από τη δημοσιότητα. Τώρα, με την πάροδο του χρόνου, οι συγκρίσεις με τις προηγούμενες και μεταγενέστερες θητείες στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο γίνονται αναπόφευκτες και ο Θεόδωρος Εξαρχάκος κερδίζει το σεβασμό και την εκτίμηση όλων μας. Αλλά ο Θεόδωρος Εξαρχάκος δεν ανήκει στην ιστορία. Νέος στο πνεύμα ανήκει στο παρόν και στο μέλλον.
Αγαπητέ Θόδωρε, να΄ σαι καλά και υγιής και συνέχισε το έργο σου στο χώρο της Παιδείας για το καλό του τόπου.
